Ao amin’ny andiany bilaogy Science Corner faharoa, Coral Chell dia mandinika ireo lahatsoratra siantifika vao haingana ary mandinika ny maha zava-dehibe azy ireo amin’ny fiarovana ny Varika. Ao amin’ity lahatsoratra ity, izay nivoaka tao amin’ny Conservation Letters.
Ireo toeram-pikarohana an’arivony maneran-tany no eo amin’ny laharana voalohany amin’ny fiarovana ny zava-mananaina… [nefa] matetika tsy fantatra ny lanjan’izy ireo amin’ny ezaka fiarovana ny zava-mananaina nasionaly sy iraisam-pirenena.
Tobim-pikarohana tropikaly: Moa ve laharam-pahamehana eo amin’ny fiarovana?
Voafetra ny famatsiam-bola ao anatin’ny fiarovana maneran-tany, midika izany fa tena zava-dehibe ny famoronana vahaolana amin’ny fiarovana mahomby miaraka amin’ny fiverenana amin’ny fampiasam-bola ambony. Ny tobim-pikarohana maneran-tany dia heverin’ny maro ho ‘loharano voalohany’ amin’ny fiarovana ny zava-mananaina. Izany dia hazavaina amin’ny ankapobeny amin’ny fifandraisan’izy ireo amin’ny fandrosoana lehibe eo amin’ny fiarovana, fanabeazana ary fikarohana. Na izany aza, matetika tsy fantatra ireo fahombiazana ireo ka nitarika tamin’ny fihenan’ny famatsiam-bola sy ny fampihenana ny fampiasam-bola ataon’ny governemanta sy ny fikambanana, indrindra fa hatramin’ny nanombohan’ny valan’aretina COVID-19.
Nahoana no tsy fantatra araka ny tokony ho izy ny fahombiazan’ny tobim-pikarohana tropikaly?
Mety ho noho ny fepetra ampiasain’ny mpamatsy vola hanombanana ny fahombiazan’izy ireo. Sampan-draharaha misahana ny famatsiam-bola lehibe maro no tena liana amin’ny fiverenana amin’ny fampiasam-bola amin’ny fiarovana na conservation return on investment (CROI) – vokatry ny fiarovana azo refesina amin’ny sandan’ny fitantanam-bola amin’ny fanatrarana izany vokatra izany – midika izany fa ny tetikasa iray dia mila mampiseho vokatra izay mendrika ny vola napetraka ao aminy. Ho an’ny tetikasa fikajiana maro, ireo lafiny ireo dia tsy mazava tsara na voarakitra an-tsoratra, na tena sarotra tsotra izao ny tombana.
Fanontaniana teo amin’ny asa fikarohana
Ity fanadihadiana tamin’ny 2023 ity dia mikendry ny hanombanana ny fiverenan’ny fikajiana ny toeram-piarovana amin’ny fampiasam-bola sy ny fijerena ny fiantraikan’ny COVID-19 amin’ireo tobim-pikarohana tropikaly.
Tanjon’ny fikarohana
Fomba fiasa
Ireo mpanoratra ny lahatsoratra dia nijery ny hanadihadiana ireo mpitarika sy talen’ny tobim-pikarohana isan-karazany manerana ny tropika, mifantoka manokana amin’ny tobim-pikarohana any amin’ny firenena misy primata. Nahoana no primata ? Tena ilaina amin’ny fiarovana ny primata ary heverina ho karazana manan-danja amin’ny fampandehanana ny tontolo iainana tropikaly.
Ny fanadihadiana tamin’ireo fanontaniana miisa 70 dia nahitana fanontaniana tanjona (ohatra ny toerana) sy ny hevitra (ohatra ny mety hisian’ny fanakatonana na ny fiantraikan’ny fandaharan’asa momba ny fiarovana). Nasaina nanombatombana ny sandan’ny salanisa isan-taona ihany koa ireo izay namaly mba ahafahana mikajy ny ‘fiantraikany mivantana amin’ny fiarovana’.
Ankoatra ity fanadihadiana ity dia nisy ny famakafakana hafa natao. Noho io famakafakana io dia nanantena ny mpanoratra hoe :
-
Manombana ny isan’ny karazana zava-mananaina voakasik’ilay tobim-pikarohana, ary
-
Manombana ny fahaverezan’ny rakotry ny ala ao amin’ny tobim-pikarohana sy ny manodidina.
Fanatsarana ny kalitaon’ny toeram-ponenana, fampihenana ny tahan’ny fihazana ary ny fihenan’ny fandripahana ala
Tobim-pikarohana miisa 157 manerana ny firenena 56 no nanaovana fanadihadiana, ka ny 62% amin’ireo firenena ireo no misy primata. Tamin’ny fanontaniana napetraka dia hita fa ny ankamaroan’ireo namaly dia nino fa ny fisian’ny tobim-pikarohana ireo dia nanatsara ny kalitaon’ny toeram-ponenana (83%), ny nampihena ny tahan’ny fihazana (86%) ary nanatsara ny fampiharana ny lalàna momba ny fampiasana / fitrandrahana biby (67%).
Sary mampiseho ny fiantraikan’ny tobim-pikarohana eo amin’ny kalitaon’ny toeram-ponenana, ny fanerena ny fihazana ary ny fampiharana ny lalàna.
Ho fanampin’izay, nokajiana fa tao anatin’ny taona iray ‘ara-dalàna’ (izany hoe talohan’ny COVID-19) dia nampiasain’ny mpikaroka miisa 725-3315 ny tobim-pikarohana ary nisy lahatsoratra siantifika miisa 330-1255 navoaka.
Ireo tobim-pikarohana nohadihadiana dia mety ahitana karazana biby eny amin’ny tany 1215 izay voatanisa ao amin’ny lisitra mena IUCN, ary ny ankamaroany dia hita any Afrika (499), Azia (377), ary avy eo ny neotropika (342). Farany, na dia eo aza ny fitomboan’ny fandripahana ala amin’ny ankapobeny, rehefa nifantoka tamin’ny faritra manodidina ny tobim-pikarohana dia hita fa kely dia kely ny fahaverezan’ny rakotry ny ala ary nihena 17,6% ny fandripahana ala amin’ny ankapobeny teo akaikin’ny toby.
Sary mampiseho ny isan-jaton’ny karazam-biby tandindomin-doza sy tsy fahampiana angona isaky ny vondrona taxonomika, araka ny voatanisa ao amin’ny lisitra mena IUCN eo amin’ny karazana atahorana.
Ny fiantraikan’ny COVID- 19 teo amin’ny tobim-pikarohana
Ny valan’aretina COVID-19 dia nisy, ary mbola misy fiantraikany lehibe eran-tany, manerana ny sehatra rehetra. Na izany aza, ny fiarovana, indrindra fa any amin’ny tany mafana, dia nisy fiantraikany mafy (Gibbons et al. 2021). Ity fanadihadiana ity dia nahita fa ny areti-mifindra COVID-19 dia nahatonga ny fanakatonana amin’ny ampahany na tanteraka ny antsasany (48%) amin’ireo tobim-pikarohana natao fanadihadiana teo anelanelan’ny volana Martsa 2020 sy Jona 2022. Fanampin’izany, tamin’ny fotoana nanaovana ny fanadihadiana, efa ho ny ampahefany (22%) amin’ny tobim-pikarohana no mijanona amin’ny ampahany na mihidy tanteraka.
Raha mifantoka amin’ny famatsiam-bola nanomboka tamin’ny martsa 2020, ny 50% amin’ireo tobim-pikarohana natao fanadihadiana dia manana famatsiam-bola ‘kely’ na ‘kely kokoa’ noho ny talohan’ny valan’aretina COVID-19. Ity toe-javatra ity dia hisy fiantraikany lehibe amin’ny ezaka fiarovana, fanabeazana ary fikarohana atao amin’ireo toerana ireo.
Inona no dikan’izany ho an’ny hoavin’ny fiarovana ?
Ity fanadihadiana ity dia mampiseho fa ny tobim-pikarohana dia heverina ho fomba iray hanatsarana ny kalitaon’ny toeram-ponenana, hanakanana ny fitrandrahana tsy ara-dalàna ny harena voajanahary, ary hampihenana ny fandripahana ala any amin’ny faritra mafana. Raha ny kajikajy dia hita fa mitentina 637 dolara amerikana isaky ny kilometatra toradroa ireo tombony ireo. Izany no antsasaky ny tetibola antonony maneran-tany ho an’ny faritra arovana!
Fiofanana an-kianja teny Tsinjoarivo-Tobim-pikarohana tantanan’ny ONG Sadabe
Ity fanadihadiana ity dia tsy manome ny CROI (famerenana amin’ny fampiasam-bola) fotsiny ho an’ny tobim-pikarohana maro samihafa manerana ny tropika, fa mampiseho ny tombontsoa mazava ho an’ny fiarovana, manome fomba iray azo ampiasaina hamaritana tsara ny CROI ho an’ny toeram-pikarohana hafa mifantoka amin’ny fiarovana. Fampahalalana tena ilaina amin’ny famoronana sy fampiharana ny rafitra politika iraisam-pirenena hiatrehana ny krizy momba ny zavamananaina maneran-tany.
‘‘Na dia tsy afaka miantoka ny faharetan’ny karazam-biby aza ny tobim-pikarohana, dia hitanay fa mahomby kokoa ny miaro ireo mponina mipetraka manodidina ny ala, ary manome tombontsoa hafa mazava sy azo raisina eo amin’ny fiarovana, amin’ny vidiny mora’’.
Inona no fiantraikan’ny tobim-pikarohana eo amin’ny fiarovana eto Madagasikara?
Dr. Seheno Andriantsaralaza, tompon’andraikitry ny Lemur Conservation Network eto Madagascar, nilaza hoe :
“Ny tobim-pikarohana eto Madagasikara dia manan-danja eo amin’ny fanaraha-maso ny varika, ny fanadihadiana ny isan’ny varika ary ny fandrosoana vahaolana amin’ny fiarovana ny varika. Mitombo ny tsindry mahazo ireo varika sy ny toeram-ponenany, ary tsy afaka ho atao ny fanadihadiana momba ny varika raha tsy misy tobim-pikarohana.
Zava-dehibe indrindra ihany koa ireo tobim-pikarohana eto Madagasikara satria manana anjara toerana lehibe eo amin’ny fiaraha-miasa eo amin’ny primatologista sy ny mpiaro ny tontolo iainana Malagasy sy ireo vahiny.
Raha jerena, voafetra ny famatsiam-bola ao amin’ny sehatry ny fiarovana, midika izany fa tena zava-dehibe ny famoronana vahaolana amin’ny fikajiana mahomby eo amin’ny fiverenana ambony amin’ny fampiasam-bola. Ity fanadihadiana ity dia mikendry ny hanombanana ny tamberim-bola amin’ny tobim-pikarohana eo amin’ny fiarovana ary nandinika ny fiantraikan’ny COVID-19 amin’ny tobim-pikarohana tropikaly. Amin’ny ankapobeny, hita fa nanatsara ny kalitaon’ny toeram-ponenana ireo tobim-pikarohana, nanakana ny fitrandrahana harena voajanahary tsy ara-dalàna ary nampihena ny fandripahana ala tany amin’ny faritra mafana. Fanampin’izany, ny kajikajy dia naneho fa ny toeram-pikarohana dia nanana fiverenana tsara amin’ny fampiasam-bola. Ity fanadihadiana ity dia manasongadina mazava tsara ny fiantraikan’ny tobim-pikarohana eo amin’ny fiarovana. Tena ilaina izany fampahafantarana izany eo amin’ny rafitra politika iraisam-pirenena izay mikendry ny hamahana ny krizy momba ny zava-mananaina maneran-tany.Famintinana ny fikarohana
Tsy mahagaga raha tsy mahita isa marina amin’ny fiantraikan’ny ezaka fiarovana eo amin’ny natiora. Amiko dia anisan’ny lafiny iray izay no TIAKO amin’ity lahatsoratra ity ! Hoy i Coral. Ny tarehimarika nanaitra ahy indrindra dia ny isan’ny mpikaroka sy ny karazana mpitsidika ary matihanina amin’ny fiarovana izay nampiantranoina teny amin’ny toby. Mpikaroka miisa 725 ka hatramin’ny 3.315 no nanao fikarohana tao amin’ny tobim-pikarohana, eo koa ireo mpianatra (83%), mpilatsaka an-tsitrapo (60%), mpianatra asa (47%), mpizaha tany sy ny sarambabem-bahoaka (36%) na ireo tompon’andraikitra amin’ny valan-javaboary (11%). Tsy mampino ireo isa ireo ary mampiseho ny fiantraikan’ireo toby ireo eo amin’ny ezaka fiarovana !Zavatra nisongadina manokana
Loharano ampiasaina
- Eppley, T. M., Reuter, K. E., Sefczek, T. M., Tinsman, J., Santini, L., Hoeks, S., … & Serio‐Silva, J. C. (2024). Ny tobim-pikarohana tropikaly dia manome fiverenana lehibe amin’ny fampiasam-bola eo amin’ny fiarovana. Conservation Letters, e13007.
- Eppley, T. M., Reuter, K. E., Sefczek, T. M., Tinsman, J., Wright, P. C., & Mittermeier, R. A. (2022). Ny tobim-pikarohana dia manan-danja amin’ny tanjona fiarovana eran-tany. Nature, 612(7938), 33-33.
- Gibbons, D. W., Sandbrook, C., Sutherland, W. J., Akter, R., Bradbury, R., Broad, S., … & Ockendon, N. (2022). Ny maha-zava-dehibe ny fiantraikan’ny valan’aretina COVID-19 eo amin’ny fiarovana ny zava-mananaina maneran-tany. Conservation Biology, 36(1), e13781.